p/ Jorge Lago de Pexejo
Moi pouca xente escoitando un concerto ou un recital de piano é consciente que o virtuoso ao teclado dificilmente podería executar a súa mestría sen aqueles que teñen como profesión a restauración e afinamento de pianos.
Mentres que o oficio de restaurador do instrumento xa nacera antes de que Bartolomeo Cristofori inventase o que hoxe coñecemos como Piano Forte alá polo 1700 s, a afinación converteuse en profesión uns 100 anos máis tarde polo simple motivo de que si ben antes os músicos de tecla podían afinar os seus propios instrumentos, a ir evolucionando o piano, tal mester fíxose cada vez máis difícil ao converterse os pianos en instrumentos cada vez máis sofisticados. Inicialmente, a estes afinadores empleábannos os fabricantes de pianos e tiñan que pasar por unha aprendizasxe de 5 a 7 anos antes de ser valorados como como tales.
A profesión de afinador non require un profundo coñecemento musical pero sí unha gran sensibilidade auditiva e sentido da física do piano e do son. Unha boa afinación do piano require unha avaliación da interacción entre as notas, que é diferente para cada instrumento, de modo que na práctica require alturas lixeiramente diferentes ás empregadas en calquera estándar teórico. O que fai o afinador, basicamente, é oír batidas: dúas frecuencias o suficientemente próximas entre si que se contrapoñen unha á outra producindo oscilacións dunha frecuencia audible e identificable.
Hai táboas que mostran matematicamente as frecuencias de batemento entre as notas dunha oitava e outros intervalos. O batemento é un fenómeno acústico que se xera ao interferirse entre si dúas ondas sinuosidais con frecuencias lixeiramente distintas. A frecuencia de batemento é igual á metade da diferenza das frecuencias das dúas ondas orixinarias. Todo isto soa moi complicado pero en realidade un non é consciente do proceso, simplemente execútao por adestramento auditivo, é un pouco como tocar de oído.
Os pianos polo xeral son afinados en unha versión modificada do sistema chamado temperamento igual. Este é o nome común do sistema temperado de doce notas, que é o sistema de afinación máis utilizado actualmente na música occidental, e que se basea no semitón temperado, igual á duodécima parte da octava e de razón numérica igual á raíz duodécima de dous, cunha amplitude interválica de 100 centésimas.
En todos os sistemas de afinación, cada altura pódese obter da súa relación cunha altura prefixada, que é polo xeral o son «La 440». O «La 440» é o nome que se lle dá coloquialmente ao son que produce unha vibración a 440 Hz e serve como estándar de referencia para afinar a altura musical. A altura en música é a calidade que diferencia un son agudo dun son grave. Depende da frecuencia do son, que é a que determina o nome das notas. Trátase dunha das catro calidades esenciais do son xunto coa duración, a intensidade e o timbre. En psicoacústica a altura é un parámetro utilizado para determinar a percepción do ton (frecuencia) dun son. En 1936, unha conferencia internacional recomendou que o LA que se encontra á dereita do DO central do piano afinásese a 440 Hz. Este patrón foi tomado pola Organización Internacional de Normalización (ISO nas súas siglas en inglés) en 1955 (e reafirmado por eles en 1975) Ainda que hai que afina máis alto dependendo das preferencias individuais do director.
Un método práctico de afinación do piano comeza co axuste dun conxunto de cordas no rexistro medio do piano a unha octava temperada. Unha vez que estas cordas son axustadas, o afinador pode continuar axustando os demais tons comparando intervalos de oitava con esa oitava temperada. Isto é conveniente, porque a oitava é o intervalo máis doado de afinar porque ten a proporción máis simple (2:1) despois do unísono (1:1). Estas oitavas son afinadas sen batemento.
Este conxunto de accións sucesivas vólvese automático coa experiencia e a repetición, un pode estar a pensar nas musarañas e afinar case inconsciente do proceso. Un segue escoitando as terceiras, terceiras maiores, cuartas, quintas e determinando a súa posición ata que queda satisfeito. O resto é seguir co mesmo proceso ata chegar ao final.
Hai outros factores, físicos e psicoacústicos que afecta á habilidade do afinador para conseguir o temperamento. Entre os factores físicos encóntranse os efectos adicionais de inarmonía debidos á resonancia na caixa para as cordas das notas graves e outros factores como unha precaria fabricación das cordas, as peculiaridades da resonancia ou a forma da ponte que pode causar batemento nalgunhas notas non relacionadas coa afinación e que o afinador de pianos non pode corrixir. O principal factor psicoacústico é que o oído humano tende a percibir as notas máis altas máis graves do que en realidade son cando son comparadas coas de metade do rexistro do piano. A miúdo non é suficiente estender a afinación para ter en conta a inarmonía das cordas, polo que os afinadores de pianos deben estender as oitavas altas do piano aínda máis. Tanto é así que moitos afinadores son incapaces de afinar as últimas octavas do piano e as alargan moito máis do que que corresponde. A cousa é que si o afinador non é capaz de oilas, tampouco é o tocador, polo menos eu nunca atopei a ninguén que me dixera que as últimas octavas estaban moi estendidas.