p/ José María García Rodríguez
A escola da vila estaba no frente do adro da eirexa. Antre o adro e a escola pasaba a estrada, en costa. Costa enriba pras aldeas e lugares do alfoz. Costa embaixo iñase pra vila. Os rapaciños da vila polas súas rúas, dende o seu rueiro, subían pra escola coas carteiriñas de libros ao lombo. Os rapaciños da aldea chegaban a estrada polos seus camiños e súas corredoiras e coma eran mais probiños, os que non tiñan carteiriñas traguian os libros nas mans.
Na escola non había difrenzas antre os probes e os ricos. Cicáis os que non se levaban ben eran os rapaciños da Axusta cos do Viñal e os do Viñal cos da Acerca. A señora mestra berráballes e poñialles castigo polas brigas, liortas e pelexas. Pro iles non facían caso. E cando viña o Corpus e se erguían os altariños nos barrios da vila, os estudantes andaban a roubacha de flores, cada un pra o seu. E isto inda poñía a señora mestra mais alporizada e raibosa. Porque roubar o alleo (pois había algúns que roubaban nos propios xardíns e verxeis de seus pais) nin sequera sendo pra Deus está permitido.
Pro isto non ven ao conto senón porque unha veceira, aquel meniño fixo de San Xosé no altariño da Axesta, coas súas barbas postas, veste longa e ate un banco de carpinteiro pra arrincar virutas… Pro noutro dia seu pai foi falar coa señora mestra que lle chamaban a Trilla. Díxolle que tiña que preparalo rapaz pra o ingreso no bacharelato hespañol e quería que lle dese crases fora das horas dos outros estudantes. Destoncias ela concordou e dixo que si. Dise xeito il iña ficar na escola dimpois de que tódolos demais se foran. E coma sempre falábamos galego, a crase meirande era de Gramática castelán, pois de gramática galega nin sabiamos que a houbera. E dali viñéronlle tódolos seus traballos a aquil «musiño». Dicía «Sucre» na veceira de «azúcar», e dicía «area» onde debera dicir «arena». A señora mestra alporizábase moitísimo. E non era somentes que lle chamase «burriño». Collíao polas meixelas e dáballe nilas uns repeliscos que llas deixaba quentes. E cando dixo «esquirbir» (que destoncias nin sospeitaba que e verba que pode atoparse nas obras de Curros Enriquez, Otero Pedraio e Rey Soto) turroulle das orellas mesmamente coma si quixese arrincarllas. Nantramentres repitia:
”Escribir, burrito; escribir…
O rapaciño cansouse daquilo e pideulle a seu pai que o puxese noutra escola. Na das Gabinas, onde iñan os fillos e filliñas dos conserveiros de Unido. Pro nón. Seu pai meteuno na Escúela Publica. Seu mestre era Alexandre Rodríguez Castiñeiras, que lle chamaban Alexandre de Pepuda, segredario do Partido Socialista Español que non tiña destoncias máis de catro membros e catro pesetas na caixa. Hoxe non sei. Púxoo alí por mor de que eran parentes e todo debería ir mellor. Pro coma o Pepudo quería ficar ben co pai de seu aluno, volta e revolta co castelán. O rapaz de cada catro verbas dicía dúas mal. O porvir era preto. No eisame de ingreso no bacharelado, calquer faltiña de ortografía levaba de socato ao «suspenso», coma os pecados mortaes levan ao inferno, onde os demos fán dun home un réprobo.
Eisi chegou o momento no que o rapaciño adeprendia menos do que quixera o seu dómine. E canto na escola da Trilla eran repeliscos e turradas das orellas, convirteuno o mestre Alexandre da Pepuda en palmetadas nas mans. O pior do caso foi que corrixía ao «musiño» na nosa lingua vernácula:
—Non se di «ao sereio» dise «al sereno». E ponme a man pra que non se che esqueza…
iI poñía a man coa palma aberta. O mestre collíalle a puntiña dos dedos pra que nona retirase e dáballe un palmetazo de medo. Fervíalle a man mais que si lle botasen auga quente. Os outros rapaces ofrecíanlle os seus consellos:
—Trái a man untada de cebola que dói menos… Refrégate con un dente de allo, ate poide que se lle rompa a regra…Pónte un cabelo na palma de man, ti veras coma lle rebota…
Parolar por parolar. Verbiñas tudas que se levaba o vento.
O certo e que cando lle viña a cachola unha cousa que dicir, que esquirbir ou que perguntar, andaba con tento, amodiño, coma quen levase zapatiños de chumbo. Caseque o «musiño» tiña callos nas mans e un medo no corpo que nin ousado era a falar…E da escola do seu parente Alexandre da Pepuda pasou aos Xesuítas de Vigo e inda que aquiles padres e frades eran bos e non batían na xente nin mallaban coma quen malla o liño, poñiano a esquirbir cen veceiras contra a parede, a verba castelán mao dita ou dita en galego. Seu medo a falar era o mesmo e facíase maior coas bulras dos compañeiros que lle perguntaban pola súa palra en galego «si era de Angrois?» E ríanse moito ao dicirlle que de Muros. Porque Muros era vila ieles eran de cidade e dos señoritos, que na vila nonos había. E por iso nos invernos poñíalle zocos con tacholas, coma aos outros rapaces, pra manter os pes quentes e correr polas rúas facendo un barullo do mesmo Arrenégote co-aquiles ferranchos.

O conto foi que co conto dos repeliscos e das palmadas e o esquirbir contra a parede cen ou mais veceiras as verbas casteláns correspondentes as galegas, e mercede aos ensinos da Trilla, do Pepudo e dos frades, o rapaciño pasou sin novidade o famoso ingreso no bacharelado hespañol que tantos desgostos lle causara ao preparalo. Aínda mais, perdeu o medo que lle daba a lingua castelán e o mesmo que os outros compañeiros de vilas onde o galego se falaba, coma Fisterra, Camariñas, Cangas, Celanova ou Betanzos, esquecida a cultura do noso idioma, formou parte dunha xerazón infroitosa. Os xenios dela, por moi outo que teñan seu nome nas letras casteláns, o fondo galego que amañeza nos seus traballos e obras, non pasa de ser un douradiño mintireiro, de frente aos ouros de lei dun Manoel Antonio, dun Celso Emilio ou dun Otero Pedraio. Pro eisi son as cousas.