p/ César Lorenzo Gil

 O outro día recibín un whatsapp inquietante: “Teño un rato morto”. Nos 30 segundos que pasaron até a chegada da segunda mensaxe pensei: Como puido coarse un rato nun coche? Por que o ten consigo? A mensaxe era dun amigo meu que viña de Vigo co que quedara unha hora e media despois para parolar. Aínda sen desvelar o misterio do rato morto, chegou a conclusión da frase: “Podes quedar antes?” Nin roedor nin funeral. O tal rato morto era simplemente un anaco de tempo libre imprevisto.

A palabra rato en galego ten varias acepcións. A máis común é a de substantivo que define un pequeno roedor da familia dos múridos de rabo longo e delgado. A partir do animal hai significados metafóricos como rato de biblioteca ou rato de sacristía. Por semellanza co animal, rato tamén define na lingua común varias especies de peixes e coñécese como rato de muíño ou rata de auga un roedor cuxo nome científico pode ser arvicola terrestris ou arvicola amphibius, semellante ao castor e que nalgúns lugares recibe o nome de aguaneira.

Para quen teña curiosidade enciclopédico, recoméndolle que lea a definición de rato do Eladio, o único dicionario con esa vocación que de momento existe na nosa lingua.

Rato ou punteiro é o dispositivo electrónico que ligado a unha computadora permite o desprazamento análogo dos nosos movementos sobre el mediante un cursor na pantalla. En orixe o nome de mouse en inglés tivo a ver pola semellanza coa forma do animal. Hoxe en día tamén recibe tal nome incluso o trackpad, a superficie situada polo xeral na parte máis próxima ao usuario nun ordenador portátil que permite dirixir co movemento dos dedos o devandito cursor. Na lingua mariñeira, un rato é unha pedra afiada que corta as amarras.

Como adxectivo, un rato pode definir unha persoa que rouba mais en tempos tamén definiu persoas con dentamia prominente ou pequeno tamaño, no físico, ou esguías e pouco sociables, no psicosociolóxico. É posible que algún destes significados, a través de alcumes, se convertese en apelido. A día de hoxe lévano 18 persoas en Galicia, repartidas entre Verín e Vigo.

Un matrimonio rato é aquel non foi consumado. Parece ser que provén dunha acepción do adxectivo rato (hoxe en desuso) equivalente a confirmado. Nesa figura legal do dereito civil buscábase subliñar que ese matrimonio fora celebrado con garantías legais e de xeito lexítimo pero que ao non se dar sexo entre os contraentes podía ser anulado pola xustiza canónica.

O que non é en galego un rato é un espazo de tempo, polo xeral curto aínda que indeterminado. Ese castelanismo, cada vez máis estendido, substitúe formas propias como pedazo, anaco, intre, momento, bocado, tempo, tempiño… “Teño un tempiño morto”, debeu dicirme o meu amigo para non crear en min tanto misterio co conto do rato.

Sobre o uso de rato en castelán e galego (neste caso mellor dito, brasileiro) aínda me pasou unha anécdota. Eu teño familia en São Paulo. Cando a fun visitar por primeira vez, no 1998, aínda vivía un primo meu que se chamaba Rodrigo e que vivira unha tempada longa en Andalucía. Como quería recordar comigo aqueles tempos, sempre me falaba en andaluz, con moita graza. E claro, o rato saía na conversa ás veces. En canto falaba comigo, os seus amigos paulistas intentaban comprender que me falaba. Un deles meteuse no medio do parrafeo e dixo moi incomodado: “Rato, rato, rato. Quem é rato cá, quem? Ratos vocês que tão aí com esse papo furado que nem os ratos, fru-fru, fru-fru”. O Rodrigo explicoulle que era un rato en Málaga pero aínda así o home non quedou conforme de todo.