p/ Rubén Lado Sestayo
Ldo. En Dirección e Admón de Empresas.

“¡Isto non o podemos soster!” “¡É un despilfarro!” ¡Coa crise que temos é un desastre de sistema!” e outros axiomas sen demasiado fundamento estanse a escoitar nos últimos meses en contra do noso sistema de pensións público. Todos somos testemuñas desta lapidación e seguro que, ao igual ca min, todos escoitades estas palabras con máis frecuencia da desexada. Mentres asistimos a esta traxicomedia, se nos ofrece, ás veces coma única alternativa, a implantación dun sistema de capitalización, isto é, que cada un se encargue de constituír o seu propio fondo de recursos para a xubilación. Sen embargo, existen outras moitas estratexias de acción que, tras revisar ben os datos, creo que deben ser consideradas como potenciais alternativas de cara a elección da carteira de aforro para a xubilación que cada un cómpre dispor.
En primeiro lugar, é importante non confundir na discusión pensión con gasto social como consecuencia da vellez. A pensión se percibe como consecuencia de ter aportado recursos a través das cotizacións sociais ao sistema público de Seguridade Social, mentres o gasto social se deriva de cubrir as necesidades de fondos daqueles que non aportaron ren, ou canto menos non o fixeron de xeito suficiente, isto é, os perceptores das denominadas pensións non contributivas. Nun sistema de reparto, como o que actualmente ten España, o Estado garante as prestacións futuras dos que aportan, para o que lles esixe unhas condicións en canto a tempo mínimo de achegas, idade mínima para poder ser pensionista, entre outras.
En momentos de crise económica, é habitual que determinado número de cidadáns deixen de aportar, fundamentalmente, froito das importantes taxas de desemprego, polo que nun futuro é propio que vexan retrasada a súa incorporación ao grupo dos pensionistas, retrasando deste modo as obrigas futuras de pago. Así, corríxense de maneira case automática os desequilibrios do propio sistema. Paralelamente, en épocas de forte crecemento económico existe un maior número de individuos activos que aportan ao sistema, polo que se xera un fondo de reserva cuio obxectivo é cubrir as necesidades do sistema en períodos de unha menor actividade económica que a esperada.
Aspectos coma a idade mínima para a xubilación ou o número de anos mínimos cotizados son variables que deben responder ás características estructurais da economía e non a criterios coxunturais. Para o caso español, debe considerarse que a economía española presenta unha elevada taxa de paro endémica así como unha poboación cunha elevada esperanza de vida, baixa taxa de natalidade, e unha taxa de reemplazo xeneracional decrecente. Establecidos estes parámetros, cambios puntuais en variables macroeconómicas como o nivel de desemprego, crecemento económico, actividade industrial, etc. non afectan á capacidade do sistema para responder aos seus fins, se ben podería determinar unhas condicións duras de acceso á pensión, ou unha redución da mesma, que leven á busca de complementos para a pensión pública.
Se ben un sistema público de reparto nunca pode ser directamente comparable a un sistema privado de capitalización, pois este último obvia o gasto social ao trasladalo por completo aos presupostos do Estado, si é posible comparar a rendibilidade que ofrecen ambos sistemas. Agora ben, este indicador non é garante de benestar social dado que cuestións como, por exemplo, o xeito de reparto, non son consideradas. Non obstante, unha comparativa en base a rendibilidade permite a análise de cómo se comportan estes diferentes sistemas en varios contextos económicos como é a crise económica actual.
De xeito, nunha situación económica adversa, os plans de pensións que poderían sustentar un sistema privado de capitalización, amosan unha preocupante incapacidade de dar resposta aos fins para os que foron constituídos. Se observamos a evolución nos últimos 15 anos dos fondos de pensións españois, en media, estes fondos presentaron unha rendibilidade inferior a aquela reflectida tanto pola renda fixa como variable. Esta realidade ponse de manifesto, entre outros, nos datos publicados pola Asociación de Instituciones de Inversión Colectiva y Fondos de Pensiones (INVERCO) ou en traballos académicos como os elaborados polo profesor Pablo Fernández, en colaboración con outros investigadores, destacando aquel titulado “Rentabilidad de los Fondos de Pensiones en España. 1998-2013”. Deste xeito, e para o período de análise 1998-2013, pódese afirmar que os fondos de pensións nacionais de renda fixa a longo prazo obtiveron unha rendibilidade media anual do 1,88%, mentres os fondos de pensións centrados na inversión en renda fixa a corto prazo obtiveron o 1,65%, e os de renda variable un 0,18%. Pola súa banda, os fondos que combinaban renda fixa e variable obtiveron rendibilidades anuais do 1,74% e do 1,60%. Estes valores están moi por debaixo do 4% ofrecido polo IBEX35 ou do 4,4% anual que ofreceu a renda fixa española no mesmo período. En consecuencia, podemos afirmar que os fondos privados de aforro non son a mellor alternativa para garantir unha boa pensión nunha coxuntura de crise económica como a que vivimos nestes anos. Ao mesmo tempo, non debemos esquecer a taxa de inflación do período, así como as comisións aplicadas individualmente a cada un dos partícipes por parte das entidades financeiras que ofertan estes produtos, o cal pode redundar na perda real de valor da inversión realizada, isto é, que se reciba menos do aportado en termos reais.
Pese as duras críticas que recibe a xestión pública en xeral, debe sinalarse que o fondo de reserva da Seguridade Social alcanzou unha rendibilidade anual superior ao 4% para un período similar e tendo en conta que leva en funcionamento trece anos. Polo tanto, considerando exclusivamente os datos, o comportamento do sistema público de pensións superou notablemente ao experimentado polos fondos de pensións privados. Non obstante, cabe salientar que os criterios que guían as decisións de investimento son distintas en ambos casos, ben estabilidade e menor risco no sistema público fronte á busca de unha maior rendibilidade a un risco moderado nun sistema de capitalización. Por isto, en momentos de crise é de esperar que o sistema público obteña mellores resultados que os plans de pensión privados, mentres que polo contrario en momentos de expansión económica é de esperar que os plans de pensións batan en resultados ao sistema público.
Baseándome nestes datos, e considerando que existen varias alternativas para garantir as pensións futuras aparte dos plans privados de pensións, tales como o investimento en inmobles, por exemplo, a través da propiedade dunha vivenda chegado o momento da xubilación, a realización de investimentos en produtos financeiros de aforro a título individual, etc., cómpre pensar o porqué do protagonismo vencellado aos plan de pensións privados nos distintos debates sobre a sostenibilidade do sistema público, sobre todo, vendo os malos resultados que ofrecen a longo prazo en momentos de crise como os actuais.
A priori, podemos entender que cada individuo, en base aos seus coñecementos, necesidades e aversión ao risco, é o mellor suxeito para decidir en qué quere materializar o seu aforro para a xubilación. Sen embargo, parece que a existencia de incentivos fiscais para os plans de pensións privados provocou que non se empregaran outros mecanismos de aforro para a xubilación. Simultaneamente, gran parte dos titulares destes plans de pensións, puxeron o acento na desgravación fiscal e non tanto no tipo de produto que estaban contratando, por exemplo, elixindo o tipo de investimentos (renda fixa, renda variable, etc.) acorde ao seu perfil de risco. En consecuencia, persoas con idades próximas á xubilación apostaron gran parte dos seus esforzos de aforro a este produto, cando o seu horizonte de investimento debía ser a curto prazo. Como resultado, parte da poboación que esperaba xubilarse en anos próximos e posteriores ao 2008 viuse atrapada nun investimento sen opción de saída xusto no momento no que debían recuperar a súa inversión.
Estas reflexións deberían contribuír a subliñar a importancia de considerar a finalidade do aforro e o perfil de risco do individuo, sobre todo, ao marxe de consideracións fiscais. O feito de que existan incentivos fiscais a certos produtos pode chegar a compensar unha baixa rendibilidade, pero tamén pode abocarnos a consecuencias moi perniciosas como é o feito de perder gran parte dos nosos aforros nun momento crucial como pode ser o inicio da nosa xubilación. En conclusión, é necesario unha alfabetización financeira da sociedade ao mesmo tempo que debe existir un comportamento ético e unha labor de asesoramento por parte dos axentes encargados da comercialización deste tipo de produtos con tanto impacto social. Deste xeito, a oferta de produtos de aforro para a xubilación permitiría ofrecer a cada inversor un produto axeitado ás necesidades que demanda e ao seu horizonte inversor.